เป็นการอธิบายกระบวนธรรมของปฏิจจสมุปาทฝ่ายนิโรธวารหรือการดับไปของทุกข์ อันเป็นธรรมที่เป็นปัจจัยให้พระองค์ท่านตรัสรู้  อย่างง่ายๆ

        เพราะอวิชขาคือความไม่รู้,ความหลง,ความไม่รู้ธรรมของพระพุทธเจ้า คืออวิชชา ๘ ดับลงไปได้ ด้วยรู้ดียิ่งว่าอุปาทานทุกข์เกิดจาก สังขารสิ่งปรุงแต่งเจือกิเลสคือเหตุเบื้องต้นให้เกิดการเป็นเหตุปัจจัยสืบเนื่องให้เกิด....ตัณหาอุปาทานอุปาทานทุกข์ ในที่สุด จึงหยุดปรุงแต่งให้เกิดสังขารกิเลสต่างๆขึ้น ซึ่งถึงการนับว่าอวิชชานั้นดับไป  สังขารคือสิ่งปรุงแต่งเจือกิเลสจึงไม่เกิดขึ้นคือดับไป

        เมื่อสังขารดับไป  วิญญาณผู้รู้แจ้งอารมณ์ คือสิ่งที่ทำให้รู้แจ้งในสังขารกิเลสข้างต้นจึงไม่มี คือ ไม่เกิดขึ้นหรือดับไป อันเป็นไปตามหลักอิทัปปัจจยตาเช่นกันที่ว่า "เมื่อเหตุนี้ไม่มี ผลนี้จึงไม่มี  เมื่อเหตุนี้ดับ ผลนี้จึงดับ" นั่นเอง

        เมื่อวิญญาณไม่เกิดขึ้นคือดับไป  นาม-รูปคือการร่วมกันทำงานของขันธ์ทั้ง ๕ เกี่ยวกับสังขารนี้ จึงย่อมไม่เกิดขึ้น คือไม่สามารถตื่นตัวหรือถูกปลุกเร้าขึ้นทำงานในกิจหรือสังขารนี้ได้ เพราะขันธ์ ๕ ไม่ครบองค์ประกอบ คือขาดวิญญาณในสังขารข้างต้นไปเสีย(ขันธ์ ๕ ต้องทำงานเป็นเหตุปัจจัยกัน ขาดตัวใดตัวหนึ่งย่อมไม่ได้ ดังที่กล่าวอยู่ในเรื่องขันธ์ ๕ อยู่เนืองๆ)

        เมื่อนาม-รูปไม่เกิดคือไม่ทำงาน หรือนอนเนื่องอยู่ หรือเรียกว่าดับไป  สฬายตนะคือการทำงานของอายตนะภายในทั้ง ๖ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ อันเป็นส่วนหนึ่งของรูปขันธ์ ที่ย่อมต้องทำงานร่วมกับขันธ์อื่นๆ  จึงไม่สามาถเกิดการทำงานได้เช่นกัน

        เมื่อสฬายตนะไม่ทำงานคือดับไป  จึงย่อมไม่มีการผัสสะ(คือการประจวบกันของปัจจัยทั้ง ๓ คือ อายตนะภายใน กระทบกับ อายตนะภายนอก จึงทำให้เกิดวิญญาณขึ้นได้ แต่เพราะสฬายตนะคืออายตนะภายในไม่ทำงานคือนอนเนื่องอยู่ อีกทั้งอายตนะภายนอก(สังขารสิ่งปรุงแต่งเจือกิเลส)ก็ไม่มีคือดับไปแล้ว  ผัสสะจึงไม่เกิดขึ้น

        เมื่อไม่มีการผัสสะคือไม่เกิดขึ้น  เวทนาความรู้สึกจากการเสวยอารมณ์คือเสวยสังขารสิ่งปรุงแต่งเจือกิเลสข้างต้น จึงเกิดขึ้นไม่ได้เช่นกัน

        เมื่อเวทนาไม่เกิดขึ้น  ตัณหาคือธรรมที่ปรุงแต่งจิตฝ่ายอกุศล จึงไม่เกิดขึ้นคือดับไป เพราะไม่มีเวทนาไปปรุงแต่งให้เกิดจิตฝ่ายอกุศลนั่นเอง

        เมื่อตัณหาไม่เกิดขึ้น  อุปาทานจึงไม่มีที่ให้ไปยึดมั่นถือมั่นในสิ่งใด คือเมื่อไม่มีตัณหา อุปาทานจึงต้องดับไป

        เมื่ออุปาทานดับไป  จึงไม่เกิดการตกลงปลงใจของจิต หรือภพคือสภาวะของจิต หรือที่อยู่ที่อาศัยอย่างใดอย่างหนึ่งของจิต เช่นเป็นที่เกิดของกามคีอกามภพ, รูปภพ, อรูปภพ จึงไม่เกิดการปลงใจให้เกิดกรรม(การกระทำต่างๆ) เช่น กายกรรม วจีกรรม มโนกรรม เป็นตามที่ได้ยึดมั่นไว้่

        เมื่อภพดับไป เมื่อไม่มีที่อยู่ที่อาศัย ชาติคือการเกิด หมายถึงการเกิดขึ้นของทุกข์หรืออุปาทานขันธ์ ๕ คือกรรม(การกระทำต่างๆ) เช่น มโนกรรม(ความคิด)ซึ่งย่อมถูกครอบงำโดยอุปาทาน จึงไม่เกิดขึ้น

        เมื่อชาติดับไปคือไม่มีการเกิดของทุกข์  ชราความความแปรปรวนวนเวียนปรุงแต่งอยู่ในอุปาทานขันธ์ ๕ หรือกองทุกข์จึงย่อมไม่มีคือดับไป  จึงไม่มีการมรณะ อีกทั้งอาสวะกิเลสที่ไปนอนเนื่องอยู่ในจิตรอวันกำเริบเสิบสาน(อนุสัย) จึงไม่เกิดขึ้นเช่นกัน

ดู วงจรปฏิจจสมุปบาท ฝ่ายนิโรธวาร ประกอบการพิจารณา

แสดงภาพปฏิจจสมุปบาท  

แบบปฏิโลม หรือนิโรธวาร หรือการดับไปแห่งทุกข์

หลักปฏิจจสมุปบาท ล้วนดำเนินเป็นไปตามหลักธรรมอิทัปปัจยตา

เพราะอวิชชาดับไปเป็นปัจจัย สังขารจึงดับ  เพราะสังขารดับไปเป็นปัจจัย วิญญาณจึงดับ เพราะวิญญาณดับไปเป็นปัจจัย นาม-รูปจึงดับ เพราะนาม-รูปดับไปเป็นปัจจัย สฬายตนะจึงดับ  เพราะสฬายตนะดับไปเป็นปัจจัย ผัสสะจึงดับ เพราะผัสสะดับไปเป็นปัจจัย เวทนาจึงดับ เพราะเวทนาดับไปเป็นปัจจัย ตัณหาจึงดับ เพราะตัณหาดับไปเป็นปัจจัย อุปาทานจึงดับ เพราะอุปาทานดับไปเป็นปัจจัย ภพจึงดับ เพราภพดับไปเป็นปัจจัย ชาติจึงดับ เพราะชาติดับไปเป็นปัจจัย ชรา  มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาสย่อมดับไปเป็นที่สุด