พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม

พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต)

พระธรรมปิฎก (ประยุทธ์ ปยุตฺโต)

        วิธีปฏิบัติต่อทุกข์-สุข 4 (หลักการเพียรพยายามให้ได้ผลในการละทุกข์ ลุสุข, การปฏิบัติที่ถูกต้องต่อความทุกข์และความสุข ซึ่งเป็นไปตามหลักพระพุทธศาสนา ที่แสดงว่า ความเพียรพยายามที่ถูกต้อง จะมีผลจนสามารถเสวยสุขที่ไร้ทุกข์ได้ - fruitful exertion to enjoy happiness)
       1. ไม่เอาทุกข์ทับถมตน ที่มิได้ถูกทุกข์ท่วมทับ (Being not overwhelmed by suffering, one does not overwhelm oneself with suffering.)
       2. ไม่สละความสุขที่ชอบธรรม (One does not give up righteous happiness)
       3. ไม่สยบหมกหมุ่น (แม้)ในสุขที่ชอบธรรมนั้น (One is not infatuated even with that righteous happiness.)
       4. เพียรพยายามทำเหตุแห่งทุกข์ให้หมดสิ้นไป (One strives in the right way to eradicate the cause of suffering.)

       ข้อที่ 4 อาจพูดอีกสำนวนหนึ่งว่า “เพียรปฏิบัติเพื่อเข้าถึงความสุขที่ประณีตสูงขึ้นไป”

พระไตรปิฎกเล่มที่ ๑  พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๖

มัชฌิมนิกาย อุปริปัณณาสก์

             [๑๒] ดูกรภิกษุทั้งหลาย ก็อย่างไร ความพยายามจึงจะมีผล ความเพียรจึงจะมีผล 

ดูกรภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัยนี้ ไม่เอาทุกข์ทับถมตน ที่ไม่มีทุกข์ทับถม ๑ 

ไม่สละความสุขที่เกิดโดยธรรม ๑ 

ไม่เป็นผู้หมกมุ่นในความสุขนั้น ๑ 

เธอย่อมทราบชัดอย่างนี้ว่า ถึงเรานี้จักยังมีเหตุแห่งทุกข์ เมื่อเริ่มตั้งความเพียร วิราคะย่อมมีได้เพราะการตั้งความเพียร 

อนึ่ง ถึงเรานี้จะยังมีเหตุแห่งทุกข์ เมื่อวางเฉย บำเพ็ญอุเบกขาอยู่ วิราคะก็ย่อมมีได้ 

เธอพึงเริ่มตั้งความเพียร ในทำนองที่ภิกษุยังมีเหตุแห่งทุกข์ 

เริ่มตั้งความเพียร ย่อมมีวิราคะ เพราะการเริ่มตั้งความเพียร และบำเพ็ญอุเบกขา 

ในทำนองที่ภิกษุยังมีเหตุแห่งทุกข์ วางเฉย บำเพ็ญอุเบกขาอยู่ ย่อมมีวิราคะ 

เมื่อเธอนั้นยังมีเหตุแห่งทุกข์ เริ่มตั้งความเพียร วิราคะย่อมมีได้เพราะการตั้งความเพียร 

แม้อย่างนี้ ทุกข์นั้นก็เป็นอันเธอสลัดได้แล้ว 

เมื่อเธอนั้นยังมีเหตุแห่งทุกข์ วางเฉย บำเพ็ญอุเบกขาอยู่ วิราคะย่อมมีได้ 

แม้อย่างนี้ ทุกข์นั้นก็เป็นอันเธอสลัดได้แล้ว ฯ

ความหมายในข้อที่ ๑ หมายความว่า เมื่อเป็นทุกข์ในเรื่องใดแล้ว  ไม่หาเรื่องเอาทุกข์อื่นๆมาท่วมทับถมเพิ่มเติมเข้าไปอีก โดยไม่จำเป็นหรือโดยไม่รู้ตัว ไม่ประคองจิตที่เป็นทุกข์นั้น เช่น เมื่อเป็นทุกข์ในสิ่งใดแล้ว ก็อย่าไปปรุงต่อหรือพิรี้พิไร เช่น ช่างทุกข์จริงหนอ คือสร้างทุกข์อื่นๆขึ้นมาทับถมอีก